Foto nga Arzu Geybullayeva

Pas humbjes së shansit për të nënshkruar një marrëveshje paqeje, fillimisht në Bruksel, pastaj në Spanjë në një samit të liderëve evropianë më 5 tetor dhe më vonë në Kirgistan në samitin e Komonuelthit të Shteteve të Pavarura, lidershipi i Armenisë dhe Azerbajxhanit mund të ketë rënë dakord për një marrëveshje paqeje, që do të nënshkruhet “në muajt e ardhshëm”, sipas kryeministrit të Armenisë, Nikol Pashinian.

Dokumenti bazohet në një marrëveshje paqeje të majit 2022 të propozuar nga Azerbajxhani, me pesë parime të cilat përfshijnë njohjen e integritetit territorial të njëri-tjetrit, ndaljen e pretendimeve territoriale dhe kërcënimeve, përcaktimin e kufirit dhe hapjen e lidhjeve të transportit. Në atë kohë, nuk përmendej statusi përfundimtar i Karabakut dhe as popullsia etnike armene aty. Pas ofensivës ushtarake të Azerbajxhanit në rajonin kontestuar Nagorni-Karabakh më 19 shtator 2023, statusi për këto dy pika të fundit ndryshoi. Më 28 shtator, qeveria e Nagorni-Karabakut njoftoi se do të shpërbëhet deri në vitin 2024 dhe pothuajse të gjithë armenët etnikë në Karabakh janë larguar mes frikës se do të drejtohen nga qeveria e Azerbajxhanit. Disa ish-zyrtarë dhe aktualë të Nagorni-Karabakut u arrestuan gjatë operacionit ushtarak të 19 shtatorit.

Zona e Nagorni-Karabakut ka qenë nën kontrollin e popullsisë së etnike armene si një shtet i vetëshpallur që nga lufta e zhvilluar në fillim të viteve 1990, e cila përfundoi me një armëpushim dhe fitore ushtarake armene në 1994-ën. Pas luftës së parë, u krijua një republikë e re, e panjohur ndërkombëtarisht, de fakto e Nagorni-Karabakut. Shtatë rajone ngjitur u pushtuan nga forcat armene. Si rezultat i luftës, “më shumë se një milion njerëz u detyruan të largoheshin nga shtëpitë e tyre: azerët u larguan nga Armenia, Nagorni-Karabaku dhe territoret fqinje, ndërsa armenët lanë shtëpitë e tyre në Azerbajxhan”, sipas Grupit Ndërkombëtar të Krizave.

Tensionet vazhduan gjatë dekadave në vijim. Në vitin 2020, Armenia dhe Azerbajxhani u përfshinë në luftën e dytë që zgjati 44 ditë, që ndryshoi statusin e rajonit. Azerbajxhani rifitoi kontrollin mbi shumicën e shtatë rajoneve të pushtuara më parë dhe pushtoi një të tretën e vetë Karabakut.

Më 10 nëntor 2020, Armenia dhe Azerbajxhani nënshkruan një  marrëveshje armëpushimi të ndërmjetësuar nga Rusia. Midis disa pikave, Armenia dhe Azerbajxhani ranë dakord që 1,960 forca paqeruajtëse ruse do të jenë në pjesët e Karabakut “të pa rimarra nga Azerbajxhani dhe se një korridor i ngushtë drejt Armeninë do të kalojë përmes qarkut të azer, Lachin”.

Që nga marrëveshja e nënshkruar e nëntorit 2020, akuzat e ndërsjella për shkelje të armëpushimit vazhduan pandërprerë. Kështu bëri edhe retorika armiqësore në nivel qeveritar dhe lokal, duke shuar çdo perspektivë për paqe.

Kështu lindi pyetja: a do të ketë një luftë tjetër? Ngjarjet e 19 shtatorit 2023, i dhanë përgjigje kësaj pyetjeje.

Marrëveshja e paqes

Më 30 tetor 2023, kryeministri armen Nikol Pashinyan tha se “tre [nga pesë] parimet kryesore të marrëveshjes së paqes dhe normalizimit të marrëdhënieve” u dakordësuan dhe se nëse të dyja palët do t'u qëndrojnë besnike atyre parimeve, “nënshkrimi i marrëveshjes së paqes bëhet realitet,” raportoi OC Media.

Por kjo nuk ka të bëjë vetëm me marrëveshjen e paqes. Sipas deklaratave të reporterit të gazetës Kommersant, Kirill Krivosheev: “Nëse prania armene në rajon nuk është më një faktor politik, çfarë ka për të diskutuar? Nëse ka ndonjë gjë, marrëveshja do të ishte thjesht një kornizë”, tha ai. Përveç kësaj, ka ende disa pika në rendin e ditës, përfshirë “fatin e paqeruajtësve rusë në Karabak dhe tetë enklavave të Azerbajxhanit në Armeni, planet e Azerbajxhanit për të lidhur Nakhiçevanin, enklavën e tij që kufizohet me Armeninë, Turqinë dhe Iranin, me pjesën tjetër të Azerbajxhanit dhe kush do ta mbikëqyrte këtë rrugë” si dhe “nëse armenët e zhvendosur të Karabakut do të lejohen të hyjnë në Azerbajxhan”.

“Zgjidhja e këtyre çështjeve do të zgjasë me vite dhe do të varet nga ndryshimi i dinamikës së pushtetit në rajon. Tani për tani, nënshkrimi i një traktati të parëndësishëm paqeje që pengon Azerbajxhanin nga përshkallëzimi i mëtejshëm do të ishte një rezultat i mirë për Armeninë. Bakuja e di këtë, dhe për këtë arsye do të përpiqet të shtrydhë gjithçka që mundet nga situata, përpara se të nënshkruajë një dokument të tillë”, argumenton Krivosheev.

Zgjidhja e rrugëve të transportit – veçanërisht ajo përmes Armenisë në enklavën e Nakhçivanit të Azerbajxhanit – mbetet e diskutueshme. Kjo rrugë specifike njihet si “korridori i Zangezur”, që Bakuja e quan itinerari për në Nakhchivan. Rruga – megjithëse nuk përmendet me emrin e saj – ishte pjesë e një marrëveshjeje armëpushimi të nënshkruar midis Armenisë dhe Azerbajxhanit pas luftës 44-ditore në vitin 2020. Marrëveshja thoshte:

Republika e Armenisë do të garantojë sigurinë e lidhjeve të transportit midis rajoneve perëndimore të Azerbajxhanit dhe Republikës Autonome të Nakhchivanit në mënyrë që të organizojë lëvizjen pa pengesa të personave, automjeteve dhe ngarkesave në të dy drejtimet. Roja Kufitare e Shërbimit Federal të Sigurisë Ruse është përgjegjës për mbikëqyrjen e lidhjeve të transportit. Në varësi të marrëveshjes ndërmjet palëve, do të sigurohet ngritja e mënyrave të reja të transportit për të lidhur Republikën Autonome të Nakhçivanit me rajonet perëndimore të Azerbajxhanit.

Në një intervistë me mediat lokale, presidenti Ilham Aliyev i Azerbajxhanit e përshkroi rrugën si “një projekt strategjik”:

Vërtetë, aty nuk ka fjalën ‘korridori i Zangezurit’ sepse termin ‘korridori i Zangezurit’ e kam futur më pas në leksikun gjeopolitik. Megjithatë, aty thuhet shprehimisht se duhet të ketë një lidhje transporti midis rajoneve perëndimore të Azerbajxhanit dhe Republikës Autonome të Nakhçivanit, dhe Armenia duhet ta sigurojë këtë.

Korridori është gjithashtu i rëndësishëm për një tjetër lojtar rajonal dhe aleat të Azerbajxhanit: Turqinë.

Azerbajxhani pretendon se nuk është më i interesuar për korridorin, as për formën e tij aktuale. Më 25 tetor, në një intervistë me Reuters, Hikmet Hajiyev, një ndihmës i lartë i Aliyevit tha: “Azerbajxhani nuk kishte plane për të marrë Zangezur”. Hajiyev shtoi se vendi po punonte me Iranin.

Ndërkohë, kryeministri armen Nikol Pashinyan shpalosi një propozim rajonal transporti – “Kryqëzimi i Paqes” – që do të lidhë Turqinë, Azerbajxhanin, Iranin dhe Gjeorgjinë përmes Armenisë, duke e përshkruar atë si një “pjesë të rëndësishme të axhendës së paqes në Kaukazin e Jugut”, sipas raportimit nga OC Media.

Si Bakuja ashtu edhe Jerevani kanë bërë zyrtarisht premtime paqeje më parë, por tensionet u rishfaqën. Nëse një marrëveshje do të nënshkruhet deri në fund të vitit, do të tregojë nëse angazhimet për paqen janë aq të vërteta sa thonë udhëheqësit.