Foto nga Katia Buffetrille që ilustron librin “Amnyé Machen, Amnyé Machen”. E përdorur me leje.

Pas arratisjes së Dalai Lamës në vitin 1959 dhe strategjisë së Pekinit për të futur me detyrim elementët kinezë, shumë tibetianë u detyruan të shkojnë në mërgim. Për rrjedhojë, letërsia bashkëkohore tibetiane prodhohet në gjuhë të ndryshme. Për më tepër, brezat e rinj, të cilët janë rritur jashtë Tibetit, shkruajnë në gjuhë si anglisht ose kinezisht.

Rasti i Tsering Woeser, një blogere, poete dhe noveliste, është me të vërtetë unik: me origjinë nga një familje tibetiane, ajo flet rrjedhshëm gjuhën tibetiane, megjithatë ka zgjedhur kinezishten si gjuhën e saj kryesore për të shkruar. Ndërsa krijimtaria e saj rrjedh lirshëm, ajo përballet me ndalimin e publikimeve dhe kufizimet e udhëtimit të vendosura nga autoritetet kineze. Së fundmi, një përmbledhje me poezitë e saj, që tregon një pelegrinazh rreth një mali të shenjtë në Tibet, i titulluar “Amnyé Machen, Amnyé Machen”, është përkthyer në frëngjisht, i plotësuar me fotografi. Projekti përshin vetë autoren, botuesin, përkthyesit, një tibetolog dhe një fotograf.

Kopertina e librit. E përdorur me leje

Global Voices intervistoi disa pjesëmarrës pas takimit të shtatorit në Paris në Festival du Tibet et des Peuples de l'Himalaya [festival i Tibetit dhe i Popujve të Himalajave]. Mes të pranishmëve ishte Jérôme Bouchaud, redaktor i Jentayu, revistë kushtuar letërsisë aziatike të përkthyer në frengjisht. Ky aktivitet shënoi gjithashtu botimin e librit të të parë. E pranishme ishte edhe Brigitte Duzan, një studiuese, përkthyese kineze dhe themeluese e dy faqeve të internetit: Filmat kinezë, kushtuar kinematografisë dhe Tregimet e shkurtra kineze, e cila fokusohet në letërsinë moderne dhe bashkëkohore. Një tjetër pjesëmarrëse e njohur ishte Katia Buffetrille, një etnologe dhe tibetologe, e cila jo vetëm studion, por merr pjesë edhe në pelegrinazhet rreth maleve të shenjta. Ajo dokumenton transformimet që pësojnë këto destinacione pelegrinazhi për shkak të modernizimit, ndërsa vëzhgon edhe fenomene të kohëve të fundit, si vetëdjegjet.

Shenjë propagandistike për ‘ëndrrën kineze’, foto nga Tsering Woeser, e përdorur me leje.

Jérôme Bouchaud. Foto e përdorur me leje.

Filip Noubel (FN): Jentayu doli si një revistë në frengjisht, e fokusuar në letërsinë aziatike. Si po shkon botimi i librave tani? Cili është roli i letërsisë aziatike te lexuesit frankofonë?

Jérôme Bouchaud (JB) : La revue Jentayu et ses dix numéros auront été une formidable aventure, mais la cadence semestrielle de parution m’était devenue difficilement gérable. D’où mon choix de m’investir plutôt dans des projets d’édition au long cours. Le recueil de Tsering Woeser, “Amnyé Machen, Amnyé Machen”, aura ainsi pris plus de deux ans entre l’accord de l’auteure et la publication en septembre dernier. Un cercle de cinq personnes — les deux co-traductrices Brigitte Duzan et Valentina Peluso, ainsi que Katia Buffetrille, Woeser et moi-même — aura travaillé à la réalisation du recueil.

Les tâches restent foncièrement les mêmes — traduire, éditer, promouvoir — mais le curseur se déplace de l’urgence vers l’exigence. La traduction et la relecture du recueil se sont avérées très complexes, tout comme la sélection des photographies, et il aura vraiment fallu nous accorder le temps de tout bien faire. Par ailleurs, le fait de publier l’œuvre complète d’un seul auteur implique que les liens noués entre elle et les éditions Jentayu sont d’autant plus forts. Nous sommes devenus, au moins pour le temps d’un livre, sa maison, et c’est un honneur immense pour nous que de l’y accueillir. Elle sera ici toujours chez elle.

Pour ce qui est de la place des littératures d’Asie en traduction dans le lectorat francophone, si l’on en croit les statistiques, elle reste très limitée hormis pour le japonais, qui bénéficie du phénomène manga. La littérature traduite représente chaque année entre 15 et 20% de la production éditoriale totale en France. Parmi toutes ces traductions, le chinois ne représente par exemple qu’un peu moins de 1%, ce qui en fait la première langue d’Asie traduite, après le japonais. Bref, la route est encore longue, mais l’action continue d’acteurs importants — traducteurs, éditeurs, libraires — font que les choses évoluent doucement dans le bon sens.

Jérôme Bouchaud (JB): Revista Jentayu dhe dhjetë numrat e saj kanë qenë një udhëtim i mrekullueshëm, por ritmi i botimit dy-vjetor ishte bërë gjithnjë e më sfidues për mua. Kështu që vendosa ta zhvendos fokusin tim më shumë drejt projekteve botuese afatgjata. Koleksioni nga Tsering Woeser, “Amnyé Machen, Amnyé Machen”, deshi mbi dy vjet për t'u përfunduar, nga marrëveshja e autores deri në botim shtatorin e kaluar. Pesë individë—dy bashkëpërkthyeset Brigitte Duzan dhe Valentina Peluso si dhe Katia Buffetrille, Woeser dhe unë—punuam së bashku për ta realizuar këtë koleksion.

Detyrat themelore mbeten të njëjta—përkthimi, redaktimi, promovimi—por fokusi është zhvendosur nga ndjenja e urgjencës në të qenit më rigoroz. Përkthimi dhe korrigjimi i koleksionit rezultoi shumë kompleks, ashtu si edhe përzgjedhja e fotografive dhe ishte vërtet e nevojshme t'i jepnim vetes kohën për të bërë gjithçka, si duhet. Për më tepër, botimi i veprës së plotë të një autoreje të vetme do të thotë se lidhjet e krijuara mes saj dhe botimeve Jentayu janë edhe më të forta. Ne jemi bërë shtëpia e saj, të paktën për sa kohë zgjat procesi i një libri dhe është një nder i jashtëzakonshëm për ne që ta mirëpresim. Ajo do të jetë gjithmonë në shtëpi këtu.

Për sa i përket pranisë së letërsisë aziatike në përkthim te lexuesit frankofonë, statistikat tregojnë se mbetet mjaft e kufizuar, me përjashtim të letërsisë japoneze, e cila përfiton nga fenomeni manga. Literatura e përkthyer përfaqëson çdo vit midis 15 dhe 20 për qind të botimit total në Francë. Ndër të gjitha këto përkthime, kinezishtja, për shembull, përfaqëson pak më pak se 1 për qind, duke e bërë atë gjuhën aziatike më të përkthyer pas japonishtes. Me pak fjalë, ka ende një rrugë të gjatë për të bërë, por përpjekjet e vazhdueshme të lojtarëve të rëndësishëm——përkthyesve, botuesve, librashitësve——po i drejtojnë gjërat gradualisht në drejtimin e duhur.

Katia Buffetrille. Foto e përdorur me leje.

FN: Çfarë përfaqësojnë pelegrinazhet rreth vendeve të shenjta natyrore dhe si po ndryshojnë ato?

Katia Buffetrille (KB): Un Tibétain définissait le pèlerinage comme « l’offrande religieuse du laïc ». Le pèlerinage au Tibet est la pratique essentielle des laïcs, mais pour autant, ils ne sont pas négligés par les religieux. Si les pèlerins se rendent vers des sites construits par la main de l’homme, leurs pas les dirigent souvent vers des lieux naturels (montagnes, lacs et grottes).

Le pèlerinage au Tibet est un phénomène social total, associé à diverses activités rituelles et porteur d’une dimension sociologique, culturelle, économique, politique, littéraire et bien entendu, religieuse. Par cette pratique, le pèlerin cherche à obtenir une meilleure réincarnation mais également à améliorer son sort ici-bas, espérant l’obtention de biens matériels. Les montagnes sacrées, considérées à la fois comme la résidence du dieu du terroir et le dieu lui-même, peuvent répondre à cette attente. Ce dieu du terroir, dieu des croyances non-bouddhiques est, de nos jours encore, l’objet d’un culte ; mais sous l’influence du bouddhisme, la pratique de la circumambulation s’est imposée et les pèlerins tournent autour des montagnes comme ils tournent autour d’un temple.

L’invasion chinoise des années 1950 puis l’occupation ont eu un impact considérable sur la vie religieuse; mais pas seulement. La pratique du pèlerinage est confrontée de nos jours à la sinisation, la modernisation, la bouddhisation, phénomènes qui se chevauchent, auxquels il faut ajouter les conséquences du réchauffement climatique. Alors que l’importance d’effectuer un pèlerinage à pied a été théorisée par de grands maîtres, la construction de routes autour des montagnes sacrées pousse de nombreux pèlerins à venir en voiture. Ainsi, le pèlerinage autour de l’Amnye Machen requiert huit jours à pied, mais seulement un en voiture. Cela permet à des gens de régions plus lointaines de venir, mais qu’en est-il de la purification des actes négatifs que les efforts accomplis permettaient d’obtenir ?

Katia Buffetrille (KB): Një tibetian e përkufizoi pelegrinazhin si ‘oferta fetare e atyre që nuk i përkasin fesë.’ Në Tibet, pelegrinazhi është praktika thelbësore për njerëzit laikë, megjithatë nuk neglizhohet nga komuniteti fetar. Ndërsa pelegrinët vizitojnë vendet e krijuara nga njeriu, hapat e tyre shpesh i çojnë drejt mjediseve natyrore (male, liqene dhe shpella).

Pelegrinazhi në Tibet përfaqëson një fenomen shoqëror gjithëpërfshirës, i ndërthurur me rituale të ndryshme dhe me dimensione sociologjike, kulturore, ekonomike, politike, letrare dhe natyrisht fetare. Nëpërmjet kësaj praktike, pelegrinët kërkojnë jo vetëm një rimishërim më të mirë, por gjithashtu kërkojnë të përmirësojnë ekzistencën e tyre në këtë botë, duke shpresuar për bekime materiale. Malet e shenjta, të konsideruara njëkohësisht si vendbanimi i hyjnisë vendase dhe hyjnive në përgjithësi, mund t'i përmbushin këto aspirata. Kjo hyjni lokale, e rrënjosur në besimet jo-budiste, vazhdon të adhurohet edhe sot. Megjithatë, nën ndikimin e budizmit, praktika e rrethimit është përhapur, me pelegrinët që qarkullojnë në male, si të jenë tempull.

Pushtimi kinez në vitet '50 dhe pushtimi pasues kanë pasur një ndikim të thellë jo vetëm në jetën fetare, por edhe në aspekte të tjera të shoqërisë. Aktualisht, praktika e pelegrinazhit përballet me sfida nga futja e elementëve kinezë, modernizimi, budizmi- dukuri të mbivendosura-  të cilave duhet t'u shtojmë edhe pasojat e ndryshimeve klimatike. Ndërsa rëndësia e kryerjes së një pelegrinazhi në këmbë është teorizuar nga mjeshtra të mëdhenj, ndërtimi i rrugëve rreth maleve të shenjta nxit më shumë pelegrinët të udhëtojnë me makinë. Rrjedhimisht, pelegrinazhi rreth Amnye Machen, i cili merr tetë ditë në këmbë, tani mund të përfundojë vetëm në një ditë me makinë. Kjo e bën atë të arritshëm për njerëzit nga rajonet më të largëta, por ngre pyetjen: çfarë bëhet me pastrimin e veprave negative që dikur arrihej me përpjekjet fizike të udhëtimit?

Brigitte Duzan. Foto e përdorur me leje.

FN: Cilat janë sfidat kryesore në përkthimin në frëngjisht të një teksti kinezisht, të rrënjosur në realitetet kulturore tibetiane?

Brigitte Duzan (BD): Traduire dans une langue comme le français un texte écrit en chinois par un auteur tibétain comporte toujours une part de difficultés, sinon de défis. La principale difficulté est de comprendre la réalité culturelle et religieuse, qui se cache derrière un terme, l’auteur étant forcé de recourir à la transcription/translittération en caractères chinois d’un mot, ou d’une expression recouvrant une notion, un personnage, une divinité typiquement tibétains.

L’exemple-type de chausse-trappe est le terme de huofo [活佛] qu’il s’agit de ne pas traduire dans son acception littérale de « bouddha vivant », mais dans son sens réel de lama réincarné, ou tulku, avec éventuellement une note explicative en bas de page, selon le texte. Tsering Woeser le souligne dans sa préface : « la langue dans laquelle j’écris n’a rien à voir avec cette langue ».

Dans le cas des poèmes de Tsering Woeser, les difficultés sont accrues par le fait qu’ils traduisent son monde intérieur. Il s’agit donc non seulement de traduire mais de découvrir « Tout ce qui est caché dans cette langue dont je me sers », selon ses propres termes. C'est encore plus vrai de ce recueil qui évoque tout ce que la déambulation autour de la montagne a de révélateur d’une profonde religiosité qui sous-tend le moi de l’auteure. Le bouddhisme est omniprésent à chaque pas, mais aussi les idées qui lui viennent en tête au détour du chemin, parfois nées d’une histoire qu’on lui a racontée, à retrouver ou reconstituer.

Les photos de Katia, sa connaissance du pèlerinage et de l’auteure, ont beaucoup aidé à comprendre ce « sens caché dans la langue ». La traduction s’est faite à quatre mains, en parfaite symbiose. Il pouvait difficilement en être autrement. Il a parfois fallu faire appel à l’auteure pour comprendre, mais parfois la solution est venue… du journal de bord que tenait Katia pendant le pèlerinage. On peut parler d’une traduction de découverte comme on parle d’un voyage de découverte.

Brigitte Duzan (BD): Përkthimi i një teksti të shkruar në kinezisht nga një autor tibetian në një gjuhë si frëngjishtja ka një shkallë vështirësie, nëse jo sfida. Vështirësia kryesore qëndron në të kuptuarit e realitetit kulturor dhe fetar që fshihet pas një termi, pasi autori detyrohet të përdorë transkriptimin në karakteret kineze të një fjale, ose një shprehjeje që mbulon një koncept, një personazh, një hyjni, që zakonisht është tibetian.

Termi huofo [活佛] është një shembull tipik i një sfide të tillë. Në vend që të përkthehet në kuptimin e tij të drejtpërdrejtë si “Buda i gjallë”, ai duhet të përkthehet në kuptimin e tij aktual të “Lama e rimishëruar” ose “tulku”, ndoshta e shoqëruar nga një shënim në fund të faqes që shpjegon termin, në varësi të kontekstit të tekstit. Tsering Woeser e thekson këtë në parathënien e saj: ‘Gjuha në të cilën shkruaj nuk ka të bëjë fare me këtë gjuhë.’

Për poezinë e Tsering Woeser, sfidat e përkthimit janë shtuar, pasi vargjet e saj shërbejnë si një dritare drejt botës së saj të brendshme. Kështu, bëhet fjalë jo vetëm për përkthimin, por edhe për zbulimin e “çdo gjëje që fshihet në këtë gjuhë që unë përdor”, sipas saj. Kjo është edhe më e vërtetë për këtë koleksion, i cili nxjerr në pah elementët fetarë të thellë të gërshetuar në identitetin e autores, të zbuluar përmes pelegrinazhit rreth malit. Budizmi është i pranishëm në çdo hap, si dhe idetë që i vijnë në mendje gjatë rrugës, ndonjëherë të lindura nga një histori që i është thënë, të cilën ajo më pas duhet ta përdorë ose ta rindërtojë.

Fotot e Katias, kuptimi i saj për pelegrinazhin dhe njohuritë e saj për autoren, kontribuan ndjeshëm në deshifrimin e ‘kuptimit të fshehur në gjuhë’. Përkthimi ishte një përpjekje e përbashkët, në harmoni të përsosur. Vështirë se mund të ishte ndryshe. Herë pas here na duhej të konsultoheshim me autoren për ta kuptuar, por ndonjëherë zgjidhja vinte… nga ditari i udhëtimit të Katias, i mbajtur gjatë pelegrinazhit. Dikush mund ta përshkruajë atë si një përkthim zbulimi, i ngjashëm me një udhëtim zbulimi.

Kafkat e kuajve. Foto nga Tsering Woeser, e përdorur me leje.

Shënim: Autori i këtij shkrimi gjithashtu ka kontribuar në përkthimin e teksteve dhe intervistave për revistën Jentayu.