Foto e dizenjuar nga Arzu Geybullayeva me Canva

Imagjinoni të prisni gati një vit derisa të rimartoheni. Kështu ndodhi në Turqi derisa Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut (GJEDNJ) vendosi më 27 qershor se periudha 300-ditore e pritjes shkelte nenin 8 (të drejtën për respektimin e jetës private) dhe nenin 14 (ndalimin e diskriminimit) në lidhje me nenin 12 (e drejta për t'u martuar) të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ). Kjo kërkesë e periudhës së pritjes, e cila daton që nga legjislacioni islamik i sheriatit të epokës osmane dhe është kodifikuar në nenin 132 të Kodit Civil Turk, njihet si “iddet” dhe fillimisht u vendos për të shmangur mosmarrëveshjet në marrëdhëniet mes fëmijës dhe babait.

Burrat nuk e kanë të njëjtën periudhë pritjeje.

Periudha mund të ndërpritet nëse gruaja pranon t'i nënshtrohet një ekzaminimi mjekësor për të vërtetuar se nuk është shtatzënë ose nëse ajo rimartohet me ish-burrin e saj. Periudha përfundon gjithashtu nëse një grua lind. Kjo, sipas vendimit të fundit të GJEDNJ-së, “nuk i shërbente ndonjë nevoje urgjente sociale, nuk ishte në proporcion me qëllimet legjitime të ndjekura dhe nuk ishte e justifikuar në baza të mjaftueshme dhe relevante”. Vendimi gjithashtu e konsideroi atë jo “të nevojshëm” dhe as “të justifikuar objektivisht” në një shoqëri demokratike dhe tha se ai “përbënte një formë të diskriminimit të drejtpërdrejtë të bazuar në seks”.

Habibe Yılmaz Kayar, avokate dhe themeluese e Qendrës për Mbështetjen Ligjore të Grave që përfaqësonte klienten në rastin e GJEDNJ, tha se vendimi ishte një hap i madh në mbrojtjen e të drejtave të grave të divorcuara dhe sigurimin e barazisë gjinore në Turqi. Avokati i pavarur Özgecan Sırma, i cili e quajti ekzistencën e dispozitës brenda kuadrit ligjor të Turqisë një “çudi ligjore”, tha se megjithëse vendimi i GJEDNJ ishte një “zhvillim pozitiv”, ai erdhi “shumë vonë” – dhe me dëmtim të reputacionit ndërkombëtar të vendit.

Duke qenë se ky është një vendim paraprak, të gjitha palët e përfshira kanë tre muaj kohë për të kërkuar një vendim përfundimtar. Prononcimi final nga Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut është ligjërisht i detyrueshëm për shtetin e paditur.

Nuray Karaoğlu, presidente e KA.DER, një organizatë që mbështet përfaqësimin e barabartë të grave në të gjitha fushat, mendon se vendimi “ishte një pikë kthese” dhe se “zbatimi i tij do të eliminonte praktikat diskriminuese të bazuara në kufizimin e lirisë së martesës së grave dhe të forcojë barazinë gjinore në shoqëri”.

Gratë nën udhëheqjen e AKP

Partia për Drejtësi dhe Zhvillim (AKP) ka mbajtur një sërë qëndrimesh të diskutueshme kundër barazisë gjinore në vitet e fundit. Partia në pushtet ka propozuar kufizimin e të drejtave të abortit, pilulës në mëngjes dhe lindjeve cezariane. Ndërsa ndërprerjet e shtatzënisë janë ende të ligjshme në Turqi deri në javën e 10-të dhe deri në të 20-ën në rastet e rrezikut mjekësor, gjetja e spitaleve për të kryer procedurën është bërë praktikisht e pamundur.

Në vitin 2014, presidenti Recep Tayyip Erdoğan akuzoi feministët se nuk e kuptojnë mëmësinë. Duke folur në një samit në Stamboll, ai tha: “Disa njerëz mund ta kuptojnë këtë, ndërsa të tjerët jo. Ju nuk mund t'ua shpjegoni këtë feministeve sepse ato nuk e pranojnë konceptin e mëmësisë. Ai ka thënë gjithashtu se barazia gjinore ishte “kundër natyrës njerëzore” dhe se gratë që punonin ishin “të mangëta“. Së fundmi, në janar 2023, organi fetar shtetëror i Turqisë, i cili ka shënjestruar gratë në të kaluarën, tha se ato nuk mund të udhëtojnë vetëm.

Në prag të zgjedhjeve, AKP dhe lideri i saj bënë aleanca me parti të shumta që synonin të çmontonin të drejtat e grave në vend, duke përfshirë heqjen e ligjit 6284, i cili mbron gratë nga dhuna në familje.

Sipas Raportit të Indeksit Global të Hendekut Gjinor të Forumit Ekonomik Botëror 2022, Turqia renditet e 124-ta në mesin e 146 vendeve. Edhe pse vendi ka bërë përparime që nga viti 2021, kur u rendit i 133-ti, ka pasur një rënie të përgjithshme që nga viti 2006, kur Turqia u rendit e 105-ta.

Me zgjedhjet e përgjithshme tashmë të përfunduara, perspektiva e ndryshimit kur bëhet fjalë për të drejtat e grave nuk duket premtuese. Sipas Gizem Gül Kurekçi, anëtare e Partisë SOL (Partia e Majtë) dhe Lëvizjes së saj të Majtë Feministe, gratë në Turqi i presin kohë të vështira. Në një intervistë për Aposto, një platformë lajmesh online, Kurekçi tha se sfidat janë të shumta për çështjet që variojnë nga të drejtat e ushqimit dhe martesat e hershme deri tek përpjekjet për të përjashtuar gratë nga vendet e punës. Qeveria e sapoformuar e krahut të djathtë “do të përpiqet të fshijë gratë”, tha Kurekçi për gazetën.

Nga 17 poste ministrore në qeveri, vetëm një e mban një grua dhe ajo drejton Ministrinë e Familjes dhe Shërbimeve Sociale. Nga 600 deputetë të parlamentit të sapoformuar, vetëm 121 janë gra.

Gratë në Turqi, sipas statistikave më të fundit shtetërore, tashmë mbeten prapa meshkujve sa i përket mundësive të punësimit. Shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore, e llogaritur duke kombinuar popullsinë në gjendje pune dhe popullsinë e papunë ose punëkërkuese, është 70.3 për qind për burrat dhe 32.8 për qind për gratë. Ndërsa 10.7 për qind e meshkujve janë të papunë, kjo normë rritet në 14.7 për femrat.

“Unë dyshoj se presioni ndaj grave vetëm do të rritet,” tha Berfu Şeker i organizatës joqeveritare Women for Women's Human Rights – New Ways. “Gjatë gjithë kohës në qeveri, Partia për Drejtësi dhe Zhvillim u përpoq të portretizonte gratë si kujdestare të familjeve. Se burrat dhe gratë nuk ishin kurrë të barabartë. Se ato nuk mund të lënë familjet e tyre për të bërë karrierë. Në mënyrë të ngjashme, dhuna ndaj grave është një çështje tjetër. Tërheqja e Turqisë nga Konventa e Stambollit është një kërcënim serioz për jetesën e grave,” shpjegoi Şeker në një intervistë për radion në gjuhën turke COSMO.

Canan Güllü, presidente e Federatës së Shoqatave të Grave të Turqisë (TKDF), është dakord. Në një intervistë me shërbimin në gjuhën turke të Zërit të Amerikës, Güllü theksoi se si, gjatë viteve, qeverisë i mungonin politika që forconin të drejtat e grave dhe në vend të kësaj i rezistoi përpjekjeve për të siguruar barazi gjinore, duke ndryshuar emrin e Ministrisë së Grave dhe Familjes disa herë.

Ministria e Shtetit Përgjegjëse për Gratë dhe Familjen u mbyll në vitin 2011 dhe u zëvendësua me Ministrinë e Familjes dhe Politikave Sociale. Që atëherë, shumë organizata për të drejtat e grave kanë bërë fushatë për të krijuar një ministri të veçantë përgjegjëse për të drejtat e grave me arsyetimin se nuk ishte e saktë të shiheshin gratë dhe familjet si entitete të barabarta. Një nga sloganet e njohura që atëherë ka qenë: “Ne nuk jemi një familje, ne jemi gra” – por për presidentin Erdogan, i cili në atë kohë shërbente si kryeministër, nuk ishte kështu. Në përgjigje të një fushate peticionesh të vitit 2011 që kërkonte revokimin e vendimit të tij për mbylljen e ministrisë, Erdogan tha: “Ne jemi një parti demokratike konservatore. Familja është e rëndësishme për ne.”

Emri i ministrisë është ndryshuar pesë herë që nga themelimi i saj, duke reflektuar ndryshimin e dinamikës sociale dhe politike në vend. Dy lëvizjet më të fundit u zbatuan në vitin 2018, kur Ministria e Punës dhe Sigurimeve Shoqërore u shkri me Ministrinë e Familjes, duke u bërë Ministria e Familjes, Punës dhe Shërbimeve Sociale. Në vitin 2021, Ministria e Punës dhe Sigurimeve Shoqërore u nda dhe që atëherë është referuar në formatin e saj aktual – Ministria e Familjes dhe Shërbimeve Sociale.

Siç ka ndodhur në të kaluarën, ndryshimi i emrit në vitin 2021 tërhoqi kritika nga politikanët dhe organizatat për të drejtat e grave. Ata argumentuan se qeveria, e cila është tërhequr nga Konventa e Stambollit dhe ka deklaruar se burrat dhe gratë nuk janë të barabartë, nuk mund të sjellë politika pozitive për barazinë gjinore dhe gratë.

“Në vend që të zgjidhë problemet e grave, [qasja e shtetit] është fokusuar në mbrojtjen e familjes [në vend të kësaj],” shkroi analistja Menekşe Tokyay. Në mënyrë të ngjashme, në vend që të luftojë dhunën e meshkujve, shteti po diskuton të drejtat e alimentacionit dhe po sugjeron që gratë të pajtohen me partnerët e tyre [abuzues].

Edhe koncepti i shtetit për “vlerat familjare” është problematik. AKP i sheh familjet si të mbyllura, bërthamore, ku gratë nuk janë të barabarta me burrat, shpesh janë të “dënuara” me role tradicionale dhe duhet të kenë të paktën tre fëmijë. Dhuna ndaj grave, pedofilia, abuzimi me fëmijët dhe padrejtësitë e tjera shpesh mbulohen, hidhen poshtë ose përkufizohen si raste të izoluara.

Në vitin 2016, anëtarët e partisë në pushtet sugjeruan një projektligj të ri që do t'u lejonte autorëve të abuzimit seksual ndaj fëmijëve të shpëtonin nga krimi nëse pranonin të martoheshin me viktimën. Projektligji u hodh poshtë pas protestave publike. Në të njëjtin vit, ish-ministri i Drejtësisë Bekir Bozdağ pyeti: “Sa e drejtë ishte që shteti, policia, ushtarët, gjyqtarët, psikologët, punonjësit socialë dhe ekspertët të vinin mes një burri dhe një gruaje në rastet e dhunës dhe mosmarrëveshjeve në familje”. Në vitin 2018, Erdogan sulmoi mediat për mbulimin e dhunës në familje: “Transmetimet televizive e kanë tepruar këtë biznes. I bëj thirrje mediave këtu: Ju lutemi shkurtoni këto lloj transmetimesh. Përndryshe, ju do ta çoni këtë komb në skaj.”

Sipas akademikut Hikment Kocamaner, politikat e AKP-së në lidhje me familjen […] përforcojnë dhe rivendosin një strukturë shoqërore patriarkale në të cilën gratë janë të kufizuara në shtëpitë e tyre për të përmbushur rolet e tyre riprodhuese, edukuese dhe kujdestare në vend që të marrin pjesë në sferën publike si individë ekonomikisht të pavarur.”

Konventa e Stambollit

Më 1 korrik 2023, u mbushën dy vjet që kur Turqia u tërhoq nga Konventa e Stambollit. Sipas dokumentacionit dhe monitorimit nga organizatat lokale për të drejtat e grave, që nga tërheqja e Turqisë, mbi 600 gra janë vrarë nga burrat në Turqi dhe mbi 400 gra kanë vdekur në rrethana të dyshimta. Këto shifra të zymta bien ndesh me premtimet e shtetit të bëra në vitin 2021 teksa shpalli vendimin për t'u tërhequr nga konventa. Në atë kohë, kreu i Drejtorisë për Komunikim, Fahrettin Altun, theksoi se legjislacioni ekzistues i Turqisë ishte i mjaftueshëm për të parandaluar dhunën ndaj grave:

Me këto ndryshime që bëmë në legjislacion, ne forcuam infrastrukturën tonë ligjore në drejtim të ‘luftës ndaj dhunës ndaj grave’. Tani e tutje, ne do të zbatojmë rregullore të reja për të konsoliduar më tej të drejtat që gratë tona kanë fituar me një perspektivë shumë më dinamike. Qeveria do të punojë me të gjitha forcat për t'i dhënë fund dhunës ndaj grave dhe për të fuqizuar më tej vendin e gruas në jetën shoqërore.

Kjo deklaratë erdhi gjithashtu përpara se AKP në pushtet të bënte aleanca me parti ultra-fetare dhe konservatore përpara zgjedhjeve të përgjithshme të Turqisë në 2023. Njëra nga palët ka kërkuar mbylljen e klubeve LGBTQ+ në vend dhe ndryshimin e ligjit 6284 për parandalimin e dhunës ndaj grave dhe fëmijëve.

Sipas deputetes Sevda Karaca, që nga tërheqja e Turqisë nga konventa, shembujt e vendimeve të padrejta gjyqësore në rastet e dhunës ndaj grave janë shtuar, ndërsa autorët e abuzimit janë bërë më guximtarë. Karaca thotë gjithashtu se zbatimi i ligjit nuk ka arritur të mbrojë viktimat.

Ekziston frika se ndryshimet e reja kushtetuese do të dëmtojnë më tej të drejtat e grave në Turqi. Sipas Karaca, shteti po synon “të heqë të drejtat tona për barazi dhe liri” me amendamentet e propozuara, duke krijuar “një errësirë të tmerrshme që do të prekë të gjitha gratë që jetojnë në këtë vend, pavarësisht se për cilën parti kanë votuar, çfarë besimi, botëkuptimi ose stili i jetesës që kanë.”

Më 15 qershor, presidenti Erdogan – duke përsëritur deklaratën e tij të tetorit 2022 – premtoi prezantimin e një “kushtetete të re civile, liberale, gjithëpërfshirëse që do të përqafohet nga të gjitha segmentet” dhe do të garantojë të drejtat dhe liritë e qytetarëve.

Përpara zgjedhjeve, qeveria propozoi ndryshime në disa pjesë të Kushtetutës. Ndryshimet e sugjeruara janë në nenin 24, që rregullon lirinë e fesë dhe të ndërgjegjes, në lidhje me shamitë. Nëse miratohet, e drejta e grave për të mbajtur shami do të bëhej një e drejtë kushtetuese, duke i mbrojtur gratë nga diskriminimi fetar në çdo fushë të jetës, duke përfshirë sektorin publik dhe privat. Ndryshime të tjera të propozuara për nenin 41, i cili shërben për të mbrojtur familjen dhe fëmijët, kërkuan që termi “bashkëshortë” t'i referohej në mënyrë eksplicite një “burrë e grua”, në përputhje me narrativën gjithnjë e më shumë anti-LGBTQ+ të shtetit.

Në janar 2023, 171 organizata të grave dhe LGBTQ+ kritikuan amendamentet e propozuara me arsyetimin se ato janë “diskriminuese dhe shprehimisht kundër parimeve të barazisë dhe laicizmit të Kushtetutës” në një vend ku gratë tashmë “përjetojnë diskriminim dhe dhunë nga meshkujt si në publik ashtu edhe në hapësira private sepse janë gra.” Grupi kritikoi gjithashtu shtetin për dështimin për të paraqitur amendamentet e propozuara për një diskutim publik ose për të kërkuar mendimin e ndonjë organizate të grave:

Neni 24: Propozimi, në formën e tij aktuale, është thjesht një manifestim i dominimit që burrat përpiqen të vendosin mbi trupin e gruas; një tregues i mentalitetit patriarkal që kërkon t'i përjashtojë gratë nga hapësira publike dhe t'i heqë statusin e tyre si subjekte të të drejtave duke imponuar norma dhe duke ushtruar presion për të diktuar se çfarë duhet dhe çfarë nuk duhet të veshin gratë.

Ndërsa vendimi i fundit i Gjykatës Evropiane është një hap në drejtimin e duhur, prandaj, duhet të ndërmerren shumë hapa të tjerë për të përmirësuar të drejtat e grave në Turqi — jo vetëm që gratë të respektohen, por si shoqëri në tërësi të përfaqësohen, respektohen dhe të ndjehen të mbrojtura.