Aktivisti, shkrimtari dhe gazetari xhadid Mahmudkhodja Behbudiy në filmin dokumentar. Foto nga videoja e Blue White and Green Production në YouTube. Përdorimi i drejtë.

Një dokumentar uzbek i titulluar “Armon: Jadidchilik Tarixi” (Ëndrra: Historia e Jadidizmit) u shfaq premierë në YouTube më 20 nëntor. Kompania e prodhimit Blue, White and Green Production, e vuri atë në dispozicion në gjuhën uzbeke dhe rusisht, me versionin e fundit që mban titullin “Mechtateli” (Ëndërrimtarët).

Këtu është dokumentari në gjuhën uzbeke në YouTube:

Dokumentari tregon historinë e lëvizjes reformiste dhe moderniste që u bë e njohur si xhadidizëm. Ajo ishte aktive në Uzbekistan dhe pjesë të tjera të Azisë Qendrore në fund të shekullit të 19-të dhe fillimin e shekullit të 20-të, kur rajoni fillimisht ishte pjesë e Perandorisë Ruse dhe më pas Bashkimit Sovjetik, pas Revolucionit të Tetorit më 1917.

Anëtarët e kësaj lëvizjeje, xhadidët, e morën emrin e tyre nga zbatimi i reformave arsimore që prezantoi usul-i jadid (metodë e re) në shkolla. Tipari përcaktues i këtyre shkollave ishte përdorimi i metodës fonetike për të mësuar alfabetin arab dhe përfshirja e lëndëve laike në kurrikul.

Xhadidët vendosën qytetërimin dhe përparimin si qëllimin e tyre dhe i shihnin reformat arsimore, politike dhe sociale si mjetet kryesore për ta arritur atë. Ata bënin thirrje në mënyrë aktive për arsimimin e vajzave në shkolla, duke argumentuar se gratë e arsimuara janë pjesë shumë e rëndësishme e shoqërisë. Politika jo-ndërhyrëse socio-kulturore e Perandorisë Ruse në rajon u la hapësirë ​​të mjaftueshme xhadidëve për të ndjekur reformat e tyre.

Arsimi nuk ishte sfera e vetme që kishte nevojë për reforma, sipas xhadidëve. Shumë prej tyre studiuan në Stamboll, falë shoqërisë dashamirëse për edukimin e fëmijëve në gjendje të mirë financiare të tregtarëve të pasur nga Buhara që djemtë e tyre të ndiqnin arsimin modern jashtë vendit. Ndërsa studionin atje, të rinjtë xhadidë hasën në idetë e përparimit dhe modernitetit, duke i detyruar ata të mbrojnë reformat në vendin e tyre.

Xhadidët përdorën letërsinë dhe teatrin për të nxitur reforma të gjera. Ndoshta shembulli më i njohur është vepra e quajtur “Tregimet e udhëtarit indian” nga Abdurauf Fitrat. Autori maskohet si një udhëtar nga India që viziton Buharan për të kritikuar korrupsionin tradicional të ulemave (klerit fetar), denoncuar sistemet e dobëta shëndetësore dhe të kanalizimeve dhe degradimin e përgjithshëm të qytetit. Një tjetër xhadid i famshëm Mahmudkhodja Behbudiy është autori i shfaqjes së parë moderne në gjuhën uzbeke të quajtur “Padarkush” për rreziqet të injorancës.

Historia e xhadidizmit është ajo e momenteve të rëndësishme kulturore dhe politike të Uzbekistanit. Anëtarët e saj shpesh kanë qenë themeluesit e zhanreve letrare me shembullin kryesor Abdulla Qodiriy, i cili konsiderohet si themeluesi i prozës uzbeke me romanin e tij “Utkan kunlar” (Ditët e kaluara) që ngrihet mbi letërsinë uzbeke.

Këtu është filmi “O'tgan kunlar” i përshtatur nga romani i Abdulla Qodiriy:

Dokumentari tregon historinë e këtyre dhe të tjerë xhadidëve të famshëm me ndihmën e të afërmve të tyre dhe ekspertëve vendas dhe të huaj të xhadidizmit si dhe përmes rikrijimit të skenave historike që përfshijnë këto figura.

Xhadidët u përballën me një fat tragjik në vitet '30, ndërsa autoritetet sovjetike konsoliduan pushtetin dhe nisën të spastronin intelektualët vendas. Xhaditët u ekzekutuan me akuza për aktivitete kundërrevolucionare si panturkistë gjatë Terrorit të Madh në vitin 1937. Shumë prej tyre vdiqën në brigjet e lumit Ankhor në kryeqytetin Tashkent, ku qeveria uzbeke ngriti Muzeun e Viktimave të Represioneve Politike në vitin 2001.

Xhadidët filluan të kthehen në hapësirën publike nën sundimin e presidentit aktual Shavkat Mirziyoyev. Në vitin 2020, ai vlerësoi pas vdekjes Abdulla Avloniy, Mahmudkhodja Behbudiy dhe Munavvarkori Abdurashidkhanov me Urdhrin e Presidentit “Për shërbime të mëdha” për “kontributin dhe formimin e tyre në sistemin kombëtar të arsimit”. Më 11 dhe 12 dhjetor, Uzbekistani priti një konferencë me titull “Xhadidët: idetë e identitetit kombëtar, pavarësisë dhe shtetësisë”.

Duket se kthimi i xhadidëve në hapësirën publike do të jetë afatgjatë, teksa qeveria do të përdorë trashëgiminë e tyre si mjet frymëzimi. Duke folur në konferencë, këshilltarja kryesore e Mirzioyev, Saida Mirziyoyeva vuri në dukje se “idetë, ëndrrat dhe dëshirat e xhadidëve pasqyrohen në politikat” e presidentit.