Kazakët etnikë nga Xinjiang mbajnë foto të të afërmve të dënuar.

Mbi një dekadë më parë, objekti në rrugën Dongzhan me numër 1327, disa kilometra nga stacioni i mallrave në periferinë veriore të Urumqit në Xinjiang (lexo në shqip: Sinzhiang), ishte kryesisht me pemë dhe bar. Më 16 Shtator 2009, aty u zyrtarizua vendndodhja e re e burgut të grave të Xinjiang, pas trazirave famëkeqe të 5 korrikut. Nuk do të kalonte shumë kohë që në objekt të vinin të burgosurit e parë të një profili të lartë – shkrimtarja, moderatorja e faqeve në internet dhe punonjësja qeveritare Gulmire Imin, e dënuar me burgim të përjetshëm në një proces të mbyllur gjyqësor.

Megjithë vëmendjen e vazhdueshme ndërkombëtare, Imin nuk iu bë asnjë lëshim në vitet që pasuan, por përkundrazi i janë bashkuar edhe gra të tjera, biografitë modeste të të cilave janë në kontrast të ashpër me peshën e fjalive të tyre. Njëri prej tyre, Buzeynep Abdureshit, një 27-vjeçare, “krimet” e vetme të mundshme të së cilës ishin se kishte studiuar në Egjipt dhe kishte bashkëshortin jashtë, u dënua me shtatë vjet në 2017 për “mbledhjen e një turme për të prishur rendin shoqëror”. Pastaj, burgu u bë shtëpia e Nurzada Zhumaqan dhe Erlan Qabden – dy gra etnike kazake në të pesëdhjetat e tyre, të dyja me probleme shëndetësore, dhe që nuk kanë kryer ndonjë krim. Dënimet? Respektivisht 20 dhe 19 vjet në burg.

Rojet në një qendër regjistrimi në burgun e grave në Urumqi. (burimi: “Nga llogaria në WeChat e Departamentit të Disiplinës dhe Vëzhgimit në Burgje në Xinjiang”.)

Duke lënë mënjanë natyrën e tyre barbare, këto dënime të reja janë veçanërisht shqetësuese, pasi ato tregojnë drejtimin e mundshëm në të cilin tani po shkon represioni në Xinjiang. Ndërsa shumica e vëmendjes së botës ka qenë e përqendruar në kampet e “riedukimit” të rajonit, statistikat e vetë qeverisë, disa raportime të vakëta dhe prova të reja të paraqitura nga të afërmit e viktimave dhe ish të paraburgosur në Kazakistanin fqinj, sugjerojnë se një numër i jashtëzakonshëm i të paraburgosurve në 2017 dhe 2018 tani janë duke marrë dënime të gjata dhe po transferohen në burgje të mëdha, si ai në Urumqi.

Për Aibota Zhanibek, vajza më e madhe e Nurzada Zhumaqan dhe tani qytetare e Kazakistanit, lajmet ishin marramendëse, sidomos për Vitin e Ri – një kohë kur shumë në Kazakistan po mësonin se të afërmit e tyre po liroheshin nga kampet në fushatën e fund dhjetorit 2018. Ndërsa shumë merrnin lajmin e mirë, Zhanibek mësoi se nëna e saj ishte dënuar me burgim me akuzat e zbuluara më vonë si “përdorimi i bestytnive” dhe “mbledhjen e një turme për të prishur rendin shoqëror”. Erlan Qabden, një infermiere nga një qark tjetër në të njëjtën prefekturë me Zhumaqan, u dënua për “përdorim të ekstremizmit për të minuar zbatimin e ligjit” dhe “grindje e provokim trazirash”, akuza që – sipas të afërmve të saj në Kazakistan – janë si pasojë e pjesëmarrjes me shami në kokë gjatë ceremonisë së ngritjes së flamurit.

Njoftimi zyrtar i burgosjes së Erlan Qabden (me përkthimin në anglisht nga autori).

Në zyrën e organizatës Atajurt  për të Drejtat e Njeriut në Kazakistan me qendër në Almati, ku Zhanibek paraqitet çdo javë për të regjistruar para kamerës apelin për lirimin e nënës së saj, shumica e atyre që vijnë për të dëshmuar dhe apeluar nuk flasin më për kampe – siç ishte rasti një vit më parë – por për burgjet. Informacioni i marrë nga biseda me vetëm një duzinë është i mjaftueshëm për të vërejtur tendencën: dënimet e gjata, muajt apo edhe vitet e paraburgimit, si dhe shënjestrimi i veçantë i besimtarëve.

Një profilizim statistikor i viktimave – nga mijëra dëshmi të videove publike të mbledhura nga Atajurt dhe Lista e të dhënave për viktimat e Xinjiang – bën të mundur që të vërtetohen disa nga vëzhgimet. Një krahasim i viktimave që raportohet se janë dënuar me ato të raportuara të të lëshuarve nga kampi, tregon se mbi 90% e të dënuarve janë burra (p.sh., 69% e të liruarve), gati 75% besohet se u mbajtën në paraburgim për arsye fetare (krh. ., 27%). Një analizë e 311 viktimave të dënuara tregon një dënim mesatar prej 11.2 vjet, me 89% të të dënuarve me 5 vjet ose më gjatë, ndërsa një studim i 65 viktimave të arrestuar për 2 muaj ose më gjatë tregon se, për ta, paraburgimi ishte afro 9 muaj, me mbi 30% të mbajtur për një vit ose më gjatë.

Krahasim i arsyeve në bazë gjinore të viktimave kazake që janë burgosur dhe viktimave kazake që janë liruar nga kampi. (burimi: Lista e viktimave në Xinjiang, e parë në 17 shtator 2019)

Masat e dënimit me burg të atyre që janë burgosur në Xinjiang që nga fundi i 2016. (burimi: Lista e viktimave në Xinjiang, e parë në 17 shtator 2019)

Koha që viktimat kaluan në burgosje të zgjatur, për 2 muaj ose më shumë, përpara se të dënoheshin. (burimi: Lista e viktimave në Xinjiang, e parë në 17 shtator 2019)

Shumë prej të dënuarve besohet se janë transferuar në burgje pas qëndrimit në një qendër paraburgimi (kanshousuo) – një institucion i keqpërdorur, ku ish të arrestuarit kanë raportuar keqtrajtime ekstreme dhe kushte të tmerrshme jetese. Sidoqoftë, dëshmitarët okularë japin një arsye të fortë për të besuar se ata që internohen në kampet e “riedukimit” të rajonit gjithashtu po dënohen, ndërsa janë akoma në kampe. Katër ish të paraburgosur kazakë, pasi kanë kaluar pjesën më të madhe të vitit 2018 në kampe, thanë se ishin dëshmitarë ose dëgjuan për “seancat e hapura gjyqësore” brenda “shkollave”. Dy prej tyre, Ergali Ermek dhe një i arrestuar i cili kërkoi të mos përdorte emrin e tij por të quhet “Ruslan”, thanë se ata që u dënuan me 10 vjet ose më shumë u çuan në burgje. Një rast i njohur është ai i Zhiger Toqai, një student në Universitetin Satbayev në Almati, ndalimi i të cilit fillimisht u raportua nga të afërmit në Kazakistan dhe dënimin e të cilit e konfirmoi Ruslan, ish shoku i tij i dhomës në kamp. Në një intervistë të botuar së fundmi, Rahima Senbai kujton një gjyq të hapur ku shtatë gra u dënuan për iftarin.

Studenti Zhiger Toqai, i arrestuar në verën e 2017, fillimisht u dërgua në kamp, pastaj u dënua me mbi 10 vjet burg në 2018 (siç konfirmohet nga të afërmit dhe ata që ishin në kamp me të).

Për të sëmurët dhe të moshuarit, dënimet e gjata në burg duken si dënime me vdekje, duke shkatërruar jo vetëm moralin e të afërmve jashtë vendit, por edhe të gjitha pretendimet e një sistemi të drejtë penal në Xinjiang. Sidoqoftë, shpresa mbetet, pasi pa një themel të fortë dhe argumente bindëse, dënimet absurde mund të shfuqizohen më lehtë dhe të burgosurit të lirohen – një fenomen i vërejtur tashmë me kampet jashtëligjore. Historitë e Ergali Ermek dhe Ruslan – ata u dënuan, por u liruan gjithsesi – duket se lënë të kuptohet kjo, ashtu si edhe çështja e Gulbahar Haitiwaji, që  dyshohet se u dënua me 7 vjet në dhjetor 2018, por u lejua të kthehej në Francë së fundmi. Me presionin e mjaftueshëm ndërkombëtar, nuk është e pamundur që edhe Burgu i Grave të Xinjiang-it të shikojë portat e tij të prishura të hapura, duke lejuar që personat si Buzeynep Abdureshit, Nurzada Zhumaqan dhe Erlan Qabden të shijojnë edhe një herë një lloj lirie. Dhe mbase edhe ata si Gulmire Imin.