- Global Voices në Shqip - https://sq.globalvoices.org -

“Ballkani është Amerika Latine e Europës në shumë mënyra të bukura”, thotë shkrimtari shqiptar

Kategoritë: Kosova, Kuba, Republika Dominikane, Shqipëria, Spanja, Art e Kulturë, Letërsia, Marrëdhëniet ndërkombëtare, Media e qytetarëve

Elvi Sidheri, foto nga autori e përdorur me leje.

Elvi Sidheri kishte kaluar katër ditë mes sediljeve plastike në aeroportin Barajas të Madridit, duke pritur që agjentët e emigracionit të tregoheshin aq të sjellshëm sa t'i jepnin një përgjigje. Ai kishte udhëtuar për të përsosur aftësitë e tij gjuhësore falë një burse nga Casa España në Tiranë, Shqipëri. Ai nuk e mban më mend se sa herë kishte recituar në mendje vargjet e poetëve Lope de Vega, Góngora dhe García Lorca. Ai tashmë kishte përmirësuar spanjishten e tij, jo në klasë, por për të bindur policinë se nuk kishte drogë dhe nuk kishte plane të vendosej në Madrid; ai thjesht donte të njihte qytetin. Ai mund të ishte ndjerë si Don Kishot në vitin 2000, por, nëse po, askush nuk do ta vinte në dyshim hyrjen e tij në Mbretërinë e Spanjës, e cila tani dukej kaq e ndryshme nga mrekullitë që ai imagjinonte. Mëkati i tij i vetëm ishte pasaporta shqiptare, një vend nga i cili vinin vetëm lajme katastrofike.

Pritja ishte shumë e gjatë dhe ai vendosi të kthehej prapa. Durimi i tij kishte arritur kufijtë. “Nëse Spanja nuk dëshiron të marrë Elvin, Elvi nuk dëshiron të hyjë në Spanjë”, tha me vete, duke përforcuar një tipar që e karakterizon edhe sot e kësaj dite: të flasë për veten në vetën e tretë. U kthye, kërkoi pasaportën dhe hipi në fluturimin tjetër për në Shqipëri. Ai u njoh dhe nuk e njohu Madridin me atë rast.

Kontekstet politike kanë penguar përhapjen e kulturës shqiptare në botë. Izolimi ndërkombëtar i Shqipërisë gjatë regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe bllokada aktuale diplomatike e Kosovës, një vend i njohur sot nga 97 nga 193 anëtarët e OKB-së, kanë kontribuar në portretizimin e një kulture që, edhe në kontekstin e Ballkanit, shihet si më enigmatike. Vlerësohet se janë pesë deri në gjashtë milionë njerëz që identifikohen etnikisht si shqiptarë. Ata përbëjnë grupin më të madh etnik në Kosovë (rreth 93 për qind) dhe pakicën më të madhe etnike në Maqedoninë e Veriut. Shqiptarët gjithashtu kanë një prani të konsiderueshme në Mal të Zi, Itali dhe Greqi, si dhe një diasporë të konsiderueshme etnike në Shtetet e Bashkuara, Itali dhe Evropën Veriore.

Më shumë se njëzet vjet pas përpjekjes së tij të parë për të vizituar Spanjën, Elvi Sidheri është një nga të paktët përkthyes dhe ndërmjetës kulturorë midis botës ibero-amerikane dhe asaj shqiptare. Në fakt, ai është një njohës i gjerë i botës kulturore romantike dhe në veçanti, i Spanjës, pasi është përkthyes i spanjishtes, italishtes dhe portugalishtes në shqip dhe i ka kushtuar dy romane “Spanjë: Dy botë” botuar në vitin 2019 dhe “To Spain with Love” (A España con Amor) botuar në 2021.

Me Elvi Sidherin biseduam me email.

Elvi Sidheri, foto nga autori e përdorur me leje.

Global Voices: Cili ishte imazhi juaj për Spanjën pasi përjetuat një situatë kaq të pakëndshme në aeroportin e Madridit?

Fue muy impactante, ya que me di cuenta de que la España de mis sueños de juventud, la que había conocido leyendo a Lope de Vega, Góngora y García Lorca, era otra cosa. Pero, aunque fui consciente que la realidad era distinta, no sentí ningún resentimiento hacia España. Volví a los pocos años, en 2004, y después muchas otras veces, cada vez que podía. De hecho, después de dos décadas tomé esa experiencia como inspiración y la plasmé como autor en una parte de mi libro publicado en 2021, A España con amor, por más que el libro no sea autobiográfico.

Elvi Sidheri (ES): Ishte shumë tronditëse, pasi kuptova se Spanja e ëndrrave të mia rinore, ajo që kisha njohur duke lexuar Lope de Vega, Góngora dhe García Lorca, ishte diçka tjetër. Por, megjithëse isha i vetëdijshëm se realiteti ishte ndryshe, nuk ndjeva asnjë inat ndaj Spanjës. U ktheva disa vite më vonë, në 2004, dhe më pas shumë herë të tjera, sa herë që munda. Në fakt, pas dy dekadash, e mora atë përvojë si frymëzim që e kapja si autor në një pjesë të librit tim të botuar në vitin 2021, “A España con amor” (Për Spanjën me dashuri), edhe pse libri nuk është autobiografik.

GV: Si u rilidhët me botën hispanike më pas?

Fui a América casi inmediatamente después de esta primera fea experiencia y fue muy oportuno porque en el Caribe pude reencontrar las raíces de mi amor por el mundo hispano, su cultura y su lengua. Fui a República Dominicana y al principio me sentí casi como en casa porque estaba lleno de turistas italianos, que son muy parecidos a nosotros, los albaneses. En mi país la cultura y la lengua italianas están muy presentes. Y después empecé a apreciar la forma relajada en que vivían los lugareños, el clima, la naturaleza, el mar azul y la música. Después en Cuba me sentí muy atraído por su orgullo, la cultura asombrosa que tienen y la arquitectura colonial de Santiago de Cuba y La Habana. Descubrí que, aunque España y América Latina tienen orígenes comunes, como la misma lengua y algunas tradiciones, el Caribe e Hispanoamérica son realidades lejanas, que difieren visiblemente de España y de Europa.

ES: Shkova në Amerikën Latine pothuajse menjëherë pas kësaj përvoje të parë të shëmtuar dhe ishte shumë në kohën e duhur sepse në Karaibe arrita të rizbuloja rrënjët e dashurisë sime për botën hispanike, kulturën dhe gjuhën e saj. Shkova në Republikën Domenikane dhe në fillim u ndjeva pothuajse si në shtëpinë time sepse ishte plot me turistë italianë, që ngjajnë shumë me ne shqiptarët. Në vendin tim, kultura dhe gjuha italiane janë shumë të pranishme. Dhe më pas fillova të vlerësoj mënyrën e relaksuar të banorëve vendas, klimën, natyrën, detin blu dhe muzikën. Më pas, në Kubë, më tërhoqi shumë krenaria e tyre, kultura e mahnitshme që kanë dhe arkitektura koloniale e Santiago de Kubës dhe Havanës. Zbulova se, megjithëse Spanja dhe Amerika Latine kanë origjinë të përbashkët, si e njëjta gjuhë dhe disa tradita, Karaibet dhe Amerika Latine janë realitete të largëta, të cilat ndryshojnë dukshëm nga Spanja dhe Evropa.

GV: Çfarë mund të na thoni për këto dallime kulturore midis Spanjës dhe Amerikës Latine nga këndvështrimi dhe përvojat tuaja?

Hasta la vista de Pietro Marko, y A España con Amor de Elvi Sidheri son dos novelas que abordan relaciones con España desde Albania

“Hasta la Vista,” nga Petro Marko dhe “A España con Amor,” nga Elvi Sidheri. Foto nga autori e përdorur me leje.

España es casi un típico país de Europa Occidental: desarrollado, moderno, de mentalidad abierta, aunque mantiene sus raíces mediterráneas. América Latina ha heredado la mayor parte del legado cultural español, como su lengua y muchas tradiciones, pero también ese maravilloso Nuevo Mundo ha creado su propia conciencia, a partir de la mezcla de muchas culturas y etnias que emigraron a lo largo de los siglos y se fusionaron con el componente nativo y con personas de otros orígenes como África y Asia.

ES: Spanja është pothuajse një vend tipik i Evropës Perëndimore: i zhvilluar, modern, mendjehapur, duke ruajtur rrënjët e saj mesdhetare. Amerika Latine ka trashëguar pjesën më të madhe të trashëgimisë kulturore spanjolle, si gjuha e saj dhe shumë tradita, por edhe ajo Bota e Re e mrekullueshme ka krijuar vetëdijen e saj, nga përzierja e shumë kulturave dhe etnive që migruan gjatë shekujve dhe u bashkuan me përbërësin vendas dhe me njerëz nga origjina të tjera si Afrika dhe Azia.

GV: Në këtë përzierje kulturash në Amerikën Latine, si e shihni, nga Shqipëria, përbërësin vendas që përmendni dhe ndërveprimin e tij me kulturat e tjera? A shihni ngjashmëri mes këtij realiteti dhe kontekstit tuaj ballkanik?

Las poblaciones indígenas conforman la parte más importante de la imagen que tenemos de América Latina, y en particular la que yo tengo como hispanófilo porque son el corazón mismo del continente americano. Pienso en la mezcla de etnias, lenguas, tradiciones y raíces que aportaron civilizaciones históricas y también en el aporte de culturas nativas: sin ellas América Latina no sería la misma.

La península balcánica también ha estado habitada por muchas naciones diferentes y la región siempre ha sido una encrucijada de civilizaciones, religiones e imperios. Soy muy consciente de que mi identidad albanesa fue forjada por la mezcla de estos pueblos y culturas a lo largo de los siglos.

ES: Popullatat indigjene përbëjnë pjesën më të rëndësishme të imazhit që kemi për Amerikën Latine dhe në veçanti atë që kam unë si hispanofil, sepse ato janë vetë zemra e kontinentit amerikan. Unë jam duke menduar për përzierjen e etnive, gjuhëve, traditave dhe rrënjëve që kontribuan në qytetërimet historike dhe gjithashtu në kontributin e kulturave vendase: pa to Amerika Latine nuk do të ishte e njëjtë.

Gadishulli Ballkanik ka qenë gjithashtu i banuar nga shumë kombe të ndryshme dhe rajoni ka qenë gjithmonë një udhëkryq qytetërimesh, fesh dhe perandorish. E di mirë se identiteti im shqiptar është farkëtuar nga përzierja e këtyre popujve dhe kulturave ndër shekuj.

GV: A gjeni ngjashmëri kulturore midis Ballkanit dhe Amerikës Latine?

Seguramente podemos encontrar muchas, sí. Aunque no me gusta hablar de aspectos negativos hay que mencionar que en estas dos regiones hay problemáticas comunes como falta de estabilidad, problemas económicos, crisis gubernamentales, dictaduras pasadas y sistemas democráticos híbridos. Afortunadamente también compartimos una actitud en la vida cotidiana de vivir con alegría, somos irascibles, despreciamos las dificultades que enfrentamos y hay un cierto disfrute de la lentitud en el día a día que nos permite apreciar los pequeños placeres que se nos presentan. Me gusta pensar que, en cierto modo, los Balcanes son la América Latina de Europa en muchos aspectos hermosos.

ES: Me siguri mund të gjejmë shumë, po. Edhe pse nuk më pëlqen të flas për aspekte negative, duhet përmendur se në këto dy rajone ka probleme të përbashkëta si mungesa e stabilitetit, problemet ekonomike, krizat qeveritare, diktaturat e kaluara dhe sistemet hibride demokratike. Fatmirësisht, ne ndajmë gjithashtu një qëndrim të përditshëm të të jetuarit me gëzim, jemi gjaknxehtë, përçmojmë vështirësitë me të cilat përballemi dhe ka një lloj kënaqësie nga ngadalësia e jetës së përditshme që na lejon të vlerësojmë kënaqësitë e vogla që na vijnë. Më pëlqen të mendoj se, në një farë mënyre, Ballkani është Amerika Latine e Europës në shumë mënyra të bukura.

GV: A ka fjalë shqip që kanë përkthime të qarta në spanjisht, por në të njëjtën kohë, përkthimi i tyre në gjuhë të tjera është i vështirë sepse nuk ka ekuivalente?

Creo que sí. Pienso en la muy típica palabra española “siesta” que puede traducirse fácilmente con la palabra albanesa “kotem”: una especie de siesta relajante, que también implica una tradición del lento disfrute de la vida que ambas culturas compartimos.

ES: Mendoj që po. Mendoj për fjalën shumë tipike spanjolle “siesta” që mund të përkthehet lehtësisht me fjalën shqipe “kotem:” një lloj gjumi relaksues, që nënkupton edhe një traditë të kënaqësisë së ngadaltë të jetës që ndajnë të dyja kulturat.

GV: Dhe nëse do t'ju duhej të zgjidhnit vetëm një fjalë spanjolle, cila do të ishte ajo?

La que siempre me ha fascinado es “hermosa”, ya que es una de las primeras palabras que aprendí al leer el libro “La judía de Toledo” de Lion Feuchtwanger. Es un escritor judío alemán sobreviviente del Holocausto que en su novela describe el amor entre el rey Alfonso VIII y Raquel, una muchacha judía a quien llamaban la “Fermosa”. Para mí, España y el mundo y culturas hispánicas son simplemente hermosas.

ES: Ajo që më ka magjepsur gjithmonë është “hermosa” (e mrekullueshme), pasi është një nga fjalët e para që mësova kur lexova librin “Çifutka e Toledos” nga Lion Feuchtwanger. Ai është një shkrimtar gjerman hebre dhe i mbijetuar i Holokaustit, i cili përshkruan në romanin e tij dashurinë midis mbretit Alfonso VIII dhe Raquel, një vajzë hebreje që quhej “Fermosa”. Për mua, Spanja dhe bota dhe kulturat hispanike janë thjesht të mrekullueshme.

GV: Cilët autorë spanjollë dhe latino-amerikanë ju pëlqejnë apo i përktheni me dëshirë?

Me encanta hacer traducciones especialmente de poetas, ya sea de España o de América Latina, y debo señalar que mi primera traducción del español fue de tres de las Novelas Ejemplares de Miguel de Cervantes. Todo el tiempo traduzco autores, como Octavio Paz, Mario Benedetti, César Vallejo –uno de los poetas más difíciles de traducir–, Jaime Sabines, Pablo Neruda y, mi favorita en absoluto, Elvira Sastre.

ES: Më pëlqen të përkthej, veçanërisht nga poetë, qoftë nga Spanja apo Amerika Latine dhe duhet të theksoj se përkthimi im i parë nga spanjishtja ishin tre romane shembullore të Miguel de Cervantes. Unë përkthej autorë gjatë gjithë kohës, si Octavio Paz, Mario Benedetti, César Vallejo – një nga poetët më të vështirë për t'u përkthyer -, Jaime Sabines, Pablo Neruda dhe e preferuara ime absolute, Elvira Sastre.

GV: Çfarë literaturë ka për marrëdhëniet midis botës shqiptare dhe hispanike?

Poca y no está traducida. El clásico de referencia es el famoso libro Hasta la vista (NdR: título original en albanés) del gran autor Pietro Marko, donde describe la Guerra Civil Española inspirado en sus propias experiencias como voluntario de las Brigadas Internacionales. Nunca se ha traducido al español y yo siempre recomiendo su traducción por su disidencia a la dictadura y las experiencias que cuenta. También me gustaría destacar mi libro A España con Amor, en el que describo las relaciones culturales y humanas entre albaneses y españoles desde la década de 1930 hasta nuestros días a través de tres historias de amor en tres épocas diferentes. (NdR: en junio se ha publicado en España la novela policial La espía de cristal de Pere Cervantes, que ambienta una historia de amor entre un reportero español y una sobreviviente de guerra albanesa en el Kosovo de la posguerra)

ES: Pak dhe shumica nuk përkthehet. Referenca është libri i famshëm “Hasta la vista” i autorit të madh Petro Marko, ku ai përshkruan Luftën Civile Spanjolle i frymëzuar nga përvojat e tij si vullnetar në Brigadat Ndërkombëtare. Nuk është përkthyer kurrë në spanjisht dhe unë e rekomandoj gjithmonë përkthimin e tij për kundërshtimin e tij ndaj diktaturës dhe përvojave që ai tregon. Do të doja të veçoja gjithashtu librin tim “Për Spanjën me dashuri” (A España con Amor), i cili përshkruan marrëdhëniet kulturore dhe njerëzore midis shqiptarëve dhe spanjollëve nga vitet 1930 deri në ditët e sotme përmes tre historive të dashurisë në tre periudha të ndryshme.

GV: Meqenëse letërsia shqipe njihet pak, kujt duhet t'i kushtojmë vëmendje për ta kuptuar më mirë këtë peizazh kulturor? Emri i shkrimtarit Ismail Kadare vjen gjithmonë i pari në mendje, por kush është tjetër aty?

La literatura albanesa está viviendo una especie de renacimiento, después de la caída del régimen totalitario en Albania [1], pero también en Kosovo, y hay muchos escritores talentosos que están creando una nueva ola sin vínculos, pocas influencias y una mentalidad distinta al antiguo régimen y sus reflejos en nuestro espacio literario, como pueden ser Erjus Mezini o Kristaq Turtulli.

Kadaré es un grande, y eso no lo digo yo, sino los lectores de medio mundo en los más de treinta idiomas en la cuales han sido traducidos sus libros. Pero sus obras están inevitablemente vinculadas a aquel periodo histórico. Él supo jugar majestuosamente con la censura, señalando problemas que nadie más podría. Sin embargo, un hecho lamentable en el que caen muchos cuando escriben sobre Albania es tomar siempre como punto de referencia la violencia del Kanun medieval, las Vírgenes Juradas, la dictadura de Hoxha, la prostitución, las organizaciones criminales mafiosas y nada más, como si Albania y los albaneses fuéramos sólo eso. Es algo muy despectivo, que no le hace justicia a Albania ni a su literatura.

ES:

Letërsia shqipe po jeton një lloj rilindjeje pas rënies së regjimit totalitar në Shqipëri, por edhe në Kosovë dhe shumë shkrimtarë të talentuar po krijojnë një valë të re pa lidhje, pak ndikime dhe një mentalitet të ndryshëm nga regjimi i vjetër dhe efektet e tij mbi hapësirën tonë letrare, si Erjus Mezini apo Kristaq Turtulli.

Kadare është një nga të mëdhenjtë dhe nuk jam unë ai që e them këtë, por lexuesit në mbarë botën që lexojnë në më shumë se tridhjetë gjuhët në të cilat janë përkthyer librat e tij. Por veprat e tij janë të lidhura pashmangshmërisht me atë periudhë historike. Ai dinte të luante në mënyrë madhështore me censurën, duke vënë në dukje probleme që askush tjetër nuk mundi. Megjithatë, një fakt për të ardhur keq, në të cilin bie shumëkush kur shkruan për Shqipërinë, është të marrin gjithmonë si pikë referimi dhunën e kanunit mesjetar, të virgjëreshave të betuara, të diktaturës Hoxha, prostitucionit, organizatave kriminale mafioze dhe asgjë tjetër, sikur Shqipëria dhe shqiptarët ishin vetëm kaq. Është një gjë shumë nënçmuese, që nuk i jep drejtësi Shqipërisë dhe letërsisë së saj.

GV: Në të vërtetë, kur flitet për “Shqipërinë” dhe “Kosovën”, stereotipet negative priren të shtohen, ose të paktën ato paramoderne dhe të errëta. Si mundet prodhimi kulturor t'i kundërvihet këtyre përfaqësimeve dhe t'i ofrojë botës një vizion më të saktë, modern dhe kozmopolit të Shqipërisë dhe Kosovës së sotme?

Tanto extranjeros como muchos autores albaneses suelen enfocarse en esto, quizás, porque les resulta más fácil que profundizar en otras cosas. En mi literatura, por el contrario, siempre trato de centrar la atención en el carácter cosmopolita ancestral típico de los albaneses. Por ejemplo, en el hecho de que nuestra tierra desde siempre ha sido encrucijada de civilizaciones, lenguas, culturas y tradiciones y eso lleva a una mentalidad abierta y a una hospitalidad característica que se aprecia, entre otras cosas, en el rescate de los judíos en la Segunda Guerra Mundial o en la acogida de refugiados de la guerra de Kosovo en 1999. Intento destacar de nuestra Besa ­–código de honor tradicional albanés­– nuestra actitud alegre y nuestra obstinación y carácter invencible ante las dificultades de la vida, el mal destino, los invasores y los regímenes opresores.

ES: Si të huajt, ashtu edhe shumë autorë shqiptarë priren të fokusohen në këto gjëra, ndoshta sepse e kanë më të lehtë sesa të thellohen në aspekte të tjera. Në letërsinë time, përkundrazi, përpiqem të fokusohem gjithmonë te karakteri stërgjyshor kozmopolit tipik i shqiptarëve. Për shembull, për faktin se toka jonë ka qenë gjithmonë një udhëkryq qytetërimesh, gjuhësh, kulturash dhe traditash dhe kjo çon në një mendjehapësi dhe një mikpritje karakteristike që shihet, ndër të tjera, në shpëtimin e hebrenjve në Luftën II Botërore, ose në pritjen e refugjatëve nga lufta e Kosovës në vitin 1999. Mundohem të nxjerr nga Besa jonë – kodi tradicional i nderit shqiptar – qëndrimin tonë gazmor dhe kokëfortësinë dhe karakterin tonë të pathyeshëm përballë vështirësive të jetës, fatit të keq, pushtuesve dhe regjimeve shtypëse.

GV: Çfarë bashkëpunimi në të ardhmen mund të presim mes botës shqiptare dhe asaj hispanike duke qenë se ato janë sfera periferike të prodhimit kulturor global?

Estoy seguro de que seguirán construyéndose puentes culturales entre nuestras culturas y gente, especialmente a través de la literatura, y daré lo mejor de mí para dar mi aporte en este contexto, como autor y como traductor.

ES: Jam i sigurt se do të vijojnë të ndërtohen ura mes kulturave dhe njerëzve tanë, veçanërisht nëpërmjet letërsisë dhe do të bëj çmos që të kontribuoj në këtë kontekst, si autor dhe si përkthyes.