[1]Qendra e të Dhënave Cloud ishte donacion i Kinës në 2017 në kampusin e fakulteteve teknike të Universitetit Kiril dhe Metodi në Shkup, Maqedonia e Veriut. Foto e Meta.mk, e përdorur me leje.
Ky lajm fillimisht u publikua [2] nga Meta.mk si pjesë e Qendrës Kundër Dezinformimit të Ballkanit Perëndimor [3]. Një version i redaktuar është ribotuar këtu me një marrëveshje për ndarjen e përmbajtjes midis Global Voices dhe Fondacionit Metamorphosis.
Kompanitë e telekomunikacionit Makedonski Telekom [4] (Macedonian Telekom) dhe A1 Makedonija [5] (A1 Maqedoni) aktualisht po modernizojnë të gjithë infrastrukturën e tyre të telefonisë celulare dhe po punojnë për vendosjen e rrjeteve të tyre 5G në Maqedoninë e Veriut. Ndryshe nga të gjitha rastet e mëparshme të një ndryshimi teknologjik, Maqedonia e Veriut si anëtare e NATO-s dhe nënshkruese e Programit të Rrjetit të Pastër [6] të iniciuar nga SHBA-ja, vendosi këtë herë të përjashtojë kompanitë teknologjike kineze nga zhvillimi i rrjetit kombëtar 5G.
Më 23 tetor 2020, kryeministri i atëhershëm Zoran Zaev dhe nënsekretari i SHBA-së për Rritjen Ekonomike dhe Mjedisin në Departamentin e Shtetit Keith Krach nënshkruan [7] Memorandumin e Mirëkuptimit për Sigurinë 5G, me të cilin Maqedonia e Veriut mori përsipër detyrimin për të harmonizuar politikat kombëtare në lidhje me zhvillimin e komunikimeve elektronike me ato të BE-së dhe SHBA-së.
Në nënshkrimin e memorandumit në kryeqytetin Shkup, Maqedonia e Veriut dhe SHBA theksuan rëndësinë e nxitjes së pjesëmarrjes së furnizuesve të rrjetit përkatës dhe të besueshëm të harduerit dhe softuerit në tregun 5G, duke pasur parasysh vlerësimin e rrezikut dhe kornizën promovuese për mbrojtjen efikase të rrjeteve 5G nga aksesi i paautorizuar i palëve të treta.
“Duke patur parasysh avantazhet e komunikimeve pa tela të gjeneratës së pestë (5G), ky memorandum mirëkuptimi është me rëndësi jetike për prosperitetin e ardhshëm të vendit tonë nga pikëpamja ekonomike, si dhe për sigurinë kombëtare”, tha Zaev.
Menjëherë pas nënshkrimit të memorandumit, Ambasada e Republikës Popullore të Kinës në Shkup lëshoi një deklaratë zyrtare, duke e kundërshtuar ashpër atë dhe duke kërkuar nga SHBA që të ndalojë ndërhyrjen në “bashkëpunimin e zakonshëm midis Kinës dhe Maqedonisë së Veriut”.
“Nga ndërhyrja në përhapjen e 5G të vendeve të tjera deri te detyrimi i hapur i aleatëve për të përjashtuar Huawei, disa politikanë amerikanë nuk kanë skrupull për t'iu drejtuar pushtetit shtetëror për sa kohë që mund t'i ndalojë bizneset kineze të kenë përparësi në 5G,” thuhet [8] në deklaratën e Ambasadës kineze në Shkup të publikuar pas nënshkrimit të memorandumit.
Në një punim [9] të botuar nga Shoqata ESTIMA dhe Fondacioni Konrad Adenauer, Ana Krstinovska thekson se përgjigja ndaj nënshkrimit të memorandumit me SHBA-në në vitin 2020 ishte e ashpër, duke marrë parasysh faktin që diplomatët kinezë në Maqedoninë e Veriut, në një masë të madhe në të kaluarën, janë përmbajtur nga retorika konfrontuese.
“Ambasada publikoi reagimin e saj më të fortë deri më tani pas nënshkrimit të memorandumit të mirëkuptimit ndërmjet Maqedonisë së Veriut dhe SHBA-së në iniciativën për një rrjet të pastër të teknologjisë 5G në tetor 2020. Zemërimi, megjithatë, dukej se ishte i drejtuar tërësisht ndaj deklaratës së zyrtarit të lartë amerikan”, thekson Krstinovska.
Çështjet e sigurisë në lidhje me 5G kanë munguar kryesisht në debatin publik në Maqedoninë e Veriut, ku kompanitë e telekomunikacionit janë ndër reklamuesit kryesorë. Në përgjithësi, mediat kryesore promovojnë përfitime të ndryshme teknologjike, në vend që të raportojnë mbi rreziqet gjeopolitike ose shqetësimet e privatësisë. Ndërkohë, rrjetet populiste të dezinformimit u përpoqën të shfrytëzonin pandeminë e COVID-19 për të nxitur panik duke ricikluar dhe lokalizuar teoritë konspirative për 5G të pranishme në mbarë botën, nëpërmjet mediave të skajshme në internet dhe grupeve të rrjeteve sociale.
Duke u rikthyer në të tashmen, organi rregullator shtetëror i Maqedonisë së Veriut, Agjencia për Komunikime Elektronike [10] (AEK) njoftoi për Meta.mk se memorandumi i nënshkruar me SHBA-në ka qenë arsyeja që Ligji për Komunikime Elektronike (LEC) është ndryshuar në prill të vitit 2021.
Këto ndryshime i dhanë AEK-ut kompetencë shtesë në fushën e sigurisë së rrjetit. Ndryshimet e LEC parashikojnë rregullore të përpiluara për metodologjinë e vlerësimit të profilit të rrezikut të furnitorëve dhe prodhuesve të pajisjeve të rrjetit, si dhe për listën e komponentëve kritikë dhe pjesëve të ndjeshme të rrjeteve të komunikimit elektronik. AEK-u i miratoi këto rregullore në vjeshtën e vitit 2021 dhe ato hynë në fuqi menjëherë.
Më 11 korrik 2022, agjencia, pas zbatimit me sukses të një procedure tenderimi, ka dhënë licencat për brezat e frekuencave 700 MHz dhe 3.6 GHz për dy operatorët e rrjetit në vend. Kushtet parashikojnë që deri në fund të vitit 2023, një qytet i Maqedonisë të mbulohet me sinjal 5G dhe në fund të vitit 2025 korridoret kryesore të transportit të kenë mbulim 5G. Deri në fund të vitit 2027, të gjitha zonat urbane duhet të mbulohen me 5G, ndërsa të gjithë qytetarët duhet të kenë mundësinë për të aksesuar shërbimet 5G, për telefoninë celulare dhe aksesin në internet, jo më vonë se fundi i vitit 2029.
Si Telekomi i Maqedonisë ashtu edhe A1 Maqedonia nisën procedurat e prokurimit për infrastrukturën e telekomunikacionit për rrjetet 5G në të gjithë Maqedoninë e Veriut. Fituese doli kompania suedeze Ericsson, e cila tashmë ka filluar instalimin e stacioneve të nevojshme bazë, si dhe të pajisjeve të tjera të telekomunikacionit.
Telekomi maqedonas është në pronësi të shumicës së Magyar Telekom [11] hungarez, një filial i Deutsche Telekom [12] Group gjerman, me qeverinë maqedonase si aksioner pakicë. A1 Maqedonia është në pronësi të A1 Telekom Austria [13] Group, një degë e konglomeratit meksikan të telekomunikacionit América Móvil [14] në pronësi të miliarderit Carlos Slim [15].
[16]Kulla bazë në Shkup. Infrastruktura e telefonisë celulare në Maqedoninë e Veriut është në proces rinovimi. Foto e Meta.mk, e përdorur me leje.
Megjithatë, kompanitë janë të kujdesshme kur bëhet fjalë për dhënien e informacionit nëse prodhuesit kinezë të pajisjeve të telekomunikacionit, si Huawei dhe ZTE, u përpoqën të merrnin pjesë në procedurën e tenderit tashmë të përfunduar. Telekomi i Maqedonisë njoftoi për Meta.mk se procedurat e prokurimit zbatohen në përputhje me rregullat e brendshme që i përmbahen parimeve të konfidencialitetit, si të ofertave ashtu edhe të identitetit të ofertuesve.
Në tri raste – 7, 10 dhe 16 nëntor – Meta.mk i dërgoi e-mail A1 Maqedonisë me pyetje për këtë temë. Gazetarët e Meta.mk u përpoqën të telefonojnë edhe disa nga personat përgjegjës për mediat, por deri në publikimin e këtij shkrimi nuk morën përgjigje.
Telekomi i Maqedonisë tha se ka arritur në fazën përfundimtare të projektit për modernizimin e rrjetit të telekomunikacionit dhe instalimin e pajisjeve 5G. Në një vit ata arritën të mbulojnë 26 qytete, së bashku me vendbanimet e afërta. Plani i tyre është të përfundojnë modernizimin në fillim të vitit 2023, në bashkëpunim me Ericsson. Të gjitha pajisjet e telefonisë celulare, së bashku me të gjitha stacionet bazë, po modernizohen.
“Me këtë, shumica e popullsisë në territorin e Maqedonisë do të mund të përfitojë nga shërbimet 5G”, pohon Telekomi i Maqedonisë.
[17]Billborde që lajmërojnë 5G dhe shërbime të tjera nga operatorë të ndryshëm të telefonisë celulare në Shkup, Maqedonia e Veriut. Foto e tetorit 2021 nga Meta.mk, e përdorur me leje.
Në nëntor Meta.mk ka tentuar të kontaktojë me tre profesorë nga Fakulteti i Elektroteknikës dhe Teknologjive Informative [18] në Universitetin Sh. Kirili dhe Metodi [19] si dhe nga Universiteti Nënë Tereza [20] në Shkup, për të diskutuar këtë temë me ekspertë, por përkundër të gjitha përpjekjeve, profesorët refuzuan të diskutojnë për ndikimin e kompanive teknologjike kineze në infrastrukturën e telekomunikacionit në vend.
Nga ana tjetër, AEK tha se Telekomi i Maqedonisë i ka raportuar zyrtarisht AEK-ut se rrjeti i tij 3G do të mbyllet më së voni në dhjetor të vitit 2022. Sidoqoftë, as institucioni dhe as operatorët nuk diskutuan se si kompanitë kineze Huawei dhe ZTE arritën kontratën e furnizimit për ngritjen e rrjeteve.
Një pjesë e kësaj pajisjeje është ende në përdorim, ndërsa burime për Meta.mk kanë raportuar se njëri nga dy operatorët do të duhet të vazhdojë të përdorë pajisjet kineze për rrjetet 3G dhe 4G edhe për një periudhë të caktuar në vitin 2023.
AEK-u është pyetur se kur janë nënshkruar marrëveshjet për instalimin e rrjetit 3G dhe 4G me dy kompanitë kineze, por agjencia sqaron se këto përgjigje duhet të kërkohen nga Telekomi i Maqedonisë dhe A1 Maqedonia, sepse sipas Ligjit për komunikime elektronike, ato nuk kanë asnjë detyrim për të raportuar marrëveshje të tilla në AEK. Nga Telekomi i Maqedonisë nuk morëm përgjigje të drejtpërdrejtë për këtë pyetje, ndërsa A1 Maqedonia nuk u përgjigj fare.
Rrjeti i pastër i SHBA dhe beteja teknologjike jashtë vendit
Sipas faqes së internetit [21] të Departamentit Amerikan të Shtetit, programi Rrjeti i Pastër është një qasje gjithëpërfshirëse e administratës amerikane për mbrojtjen e pronës së kombit, duke përfshirë të dhënat private të qytetarëve dhe pronën intelektuale të bizneseve, nga ndërhyrjet e lojtarëve keqdashës, si p.sh. Partia Komuniste Kineze.
Rrjeti i Pastër, i nënshkruar nga Maqedonia e Veriut në vitin 2020, synon t'i përgjigjet kërcënimeve afatgjata ndaj privatësisë së të dhënave, sigurisë, të drejtave të njeriut dhe bashkëpunimit kryesor që i imponohen botës së lirë nga aktorë autoritarë keqdashës. Më 5 gusht 2020, sekretari amerikan i shtetit Pompeo njoftoi zgjerimin e programit “Rrjeti i Pastër” që, ndër të tjera, përfshinte dyqane “të pastra” për aplikacione celulare në SHBA, aplikacione “të pastra” që do të ndalonin prodhuesit kinezë të telefonave inteligjentë të bënin disa aplikacione të pabesuara të aksesueshme me mjete të tilla si riinstalimi ose ndryshe.
Faqja e internetit e Departamentit të Shtetit të SHBA-ve madje liston vendet që kanë nënshkruar në Rrjetin e pastër, si Mbretëria e Bashkuar, Suedia, Polonia, Estonia, Greqia, Letonia, Rumania dhe Danimarka – dhe lista e nënshkruesve përfshin disa nga kompanitë më të mëdha të telekomunikacionit në mbarë botën.
Cila kompani teknologjike do të sigurojë pajisjet për një rrjet 5G ka qenë një temë e nxehtë në mediat globale në dy-tre vitet e fundit. Në fund të nëntorit 2022, Komisioni Federal i Komunikimeve i Shteteve të Bashkuara ndaloi importet dhe shitjet e pajisjeve të reja të telekomunikacionit nga Huawei dhe ZTE, për shkak të shqetësimeve për sigurinë kombëtare të SHBA, raportoi BBC [22].
Përveç këtyre dy kompanive kineze, ndalimi i importit dhe shitjes vlen edhe për Hikvision, Dahua dhe Hytera, të cilat prodhojnë pajisje për video survejim dhe sisteme radio me dy drejtime.
Më 22 qershor 2022, Reuters raportoi [23] vendimin e një gjykate apeli suedeze që konfirmoi vendimin që ndalonte Huawei të shiste pajisje 5G në Suedi, pas vendimit të rregullatorit suedez të telekomunikacionit në vitin 2020 për të ndaluar Huawei nga furnizimi me pajisje 5G për kompanitë suedeze të telekomunikacionit, duke vepruar pas shqetësimeve të Shërbimit Suedez të Sigurisë.
Suedia kërkoi që kompanitë e saj të telekomunikacionit të heqin pajisjet e telekomunikacionit të blera nga Huawei dhe ZTE nga infrastruktura ekzistuese në vend deri më 1 janar 2025.
Në vitin 2022, Kanadaja njoftoi ndalimin e kompanive kineze Huawei dhe ZTE nga bashkëpunimi i mundshëm në rrjetet 5G me telekomin kanadez, raportoi [24] BBC. Autoritetet kanadeze shpjeguan se një veprim i tillë do të përmirësonte shërbimet e internetit në celular dhe do të mbronte sigurinë e kanadezëve. Kompanitë teknologjike kineze e kundërshtuan vendimin. Megjithatë, vendimet që ndalonin pjesëmarrjen e tyre në ndërtimin e rrjeteve 5G ishin miratuar tashmë në SHBA, Mbretërinë e Bashkuar, Australi dhe Zelandën e Re. Vendimi i Kanadasë u mor pas konsultimeve me agjencitë e saj të sigurisë dhe aleatët e saj më të afërt, ndërsa Kina iu përgjigj këtij akti duke pretenduar se ishte “një justifikim për manipulim politik”.
Në fillim të vitit 2022, EUractiv shkroi [25] për politikat e ndryshme të shteteve anëtare të BE-së ndaj furnizuesve të pajisjeve të telekomunikacionit 5G. Fakti që rregullat rreth kontrollit të furnizuesve të pajisjeve për rrjetet 5G nuk janë të sinkronizuara paraqet një rrezik sigurie për BE-në, thuhet në Raportin e Gjykatës Evropiane të Auditorëve të publikuar [26] më 24 janar 2022.
AEK-u informoi për Meta.mk se deri më tani në Maqedoninë e Veriut nuk është regjistruar asnjë rast i keqpërdorimit të pajisjeve për cenimin e privatësisë së qytetarëve apo mbledhjen e të dhënave personale.
Vëmendja e publikut për 5G është devijuar nga pasojat për mbrojtjen e të dhënave personale në pretendimet konspirative
Prej disa vitesh, në vend që të diskutohen temat e nxehta të mbrojtjes së të dhënave personale dhe privatësisë së qytetarëve, së bashku me çështjet e sigurisë kombëtare nga aktivitetet e mundshme të spiunazhit, tema e 5G në Maqedoninë e Veriut është abuzuar nga teoricienët e konspiracionit. Ishte subjekt i një vale dezinformimi për efektet e pretenduara të dëmshme të tij në shëndetin e njeriut, me raste të shumta dezinformimi që janë bërë virale në rrjetet sociale që nga viti 2019.
Këto fushata anti-5G u përhapën gjerësisht në vitin 2020. Edhe pse asnjë instalim 5G [27] nuk ishte aktiv në atë kohë në Maqedoninë e Veriut, grupet e mediave sociale dhe portalet propagandistike të krahut të djathtë [28] i fajësuan ato për ngordhjen joekzistente të zogjve [29].
Në maj të vitit 2020, tregime të tilla dezinformuese [30] u promovuan përmes një proteste [31] që u organizua para qeverisë kundër “pandemisë së rreme COVID, vaksinimit të detyruar dhe instalimit të antenave 5G”. Kërkimi i publikuar në vitin 2022 zbuloi organizatorët e tij si anëtarë të partive populiste të krahut të djathtë, në veçanti të partisë politike pro-ruse [32] Rodina Makedonija.
Analiza [33] e dezinformatave në lidhje me COVID-19 në Maqedoninë e Veriut nga Fondacioni Metamorfosis tregoi se rreth 4 për qind e kontrolleve të fakteve në vitin 2020 kishin të bënin me 5G. Megjithatë, një studim rajonal [34] i opinionit publik i publikuar nga Grupi Këshillimor i Politikave të Ballkanit në Evropë (BiEPAG) në dhjetor të atij viti tregoi se pothuajse 30 për qind e të anketuarve maqedonas mendonin se virusi ishte i lidhur me teknologjinë 5G.
Pasi kompanitë e telekomunikacionit filluan instalimin aktual të objekteve 5G dhe nisën të reklamojnë shërbime të lidhura me to, mediat komerciale ndaluan publikimin e artikujve që promovonin teoritë e konspiracionit 5G. Megjithatë, ato vazhduan në rrjetet sociale dhe mediat e tjera.
Gjatë vitit 2022, shërbimi i verifikimit të fakteve Truthmeter.mk hodhi poshtë një sërë postimesh në profilet e Facebook që përhapin dezinformata rreth teknologjisë 5G. Këto pretendime të rreme variojnë nga kontrolli i popullsisë nëpërmjet mikroçipeve të lidhura me 5G në vaksina [35], te lidhjet e pretenduara midis virusit SARS-COV2 dhe rrjeteve 5G [36] dhe se COVID-19 është rezultat i rrezatimit 5G [37]. Pretendimet e përsëritura shpesh se rrjetet 5G shkaktojnë kancer [38] u plotësuan me pretendime të çuditshme në SHBA, tani antenat 5G kamuflohen si kaktus [39].
Pavarësisht shqetësimeve reale rreth privatësisë dhe spiunazhit e shqetësimeve virale shpesh të zhvlerësuara rreth 5G dhe shëndetit, instalimi i një rrjeti 5G në Maqedoninë e Veriut vazhdon pa probleme — tani për tani.